دلنوشت

آثار و راه‌هاي درمان

حسادت

به قلم صديقه مقدس پور


خلاصه :

علل حسادت ریشه در روشهای تربیتی نادرست در خانواده است .

خداوند متعال خواهان جسم، ذهن و روحي سالم براي انسان هاست تا زندگي پر نشاط و با طراوتي داشته باشند، اما برخي ذهنيت هاي نادرست ، شرايط مطلوب رفتار انساني را بر هم مي ريزد.

يكي از اين رفتارهاي نا مطلوب و ذهنيت هاي نادرست ، حسادت است كه ضروري است عوامل پيدايش و رشد آن در خانواده ، جامعه و مهم تر از اين دو در خود شخص بررسي شده و به دليل اثرات بد جسمي و روحي كه براي فرد به همراه دارد ، با روش هاي علمي و اخلاقي از بروز آن جلوگيري و در صورت ابتلا ، در جهت ريشه كني اين معضل اقدام كرد.

 

مقدمه

 «حسادت » يك عكس العمل هيجاني است که تقريباً از دو سالگي شروع و با رشد کودک، ممکن است تا بزرگ سالي ادامه يابد و البته با توجه به الگوهاي مختلف فرهنگي، به شكل هاي متفاوتي جلوه گر شود.

 اين حسادت درکودکان، پاسخي طبيعي به محرک هاست و زماني ايجاد مي شود که عاطفه يا محبتي را از دست داده باشند.

در حسادت، غالباً نوعي ترس وجود دارد، زيرا حسود احساس مي کند که ديگري ،عاطفه شخص مورد علاقه او را نسبت به وي به خطر انداخته و يا مقامي را که او انتظار رسيدن به آن را داشته، احراز کرده است، بنابراين، موقعيتي که حسادت را برمي انگيزد، معمولاً يک موقعيت اجتماعي است.

 

کودکان در ابتدا، از اين حس دروني (حسادت) و علل پيدايش و پيامدهاي آن را در رفتار خود، اطلاع ندارند و نمي دانند که چرا رفتارهاي آنان تغيير کرده است. در واقع رفتارهاي کودک حسود تا حدودي ناآگاهانه است ، ولي با رشد عقلي و نزديک شدن به دوران نوجواني و جواني و پس از آن تا بزرگسالي و كسب تجربه ، به علل و انگيزه هاي رفتار حسادت آميز خود پي مي برند.

به همين دليل در اسلام ، رفتارهاي حسادت آميز پس از بلوغ مورد تکليف قرار گرفته و فرد وظيفه دارد آن ها را مهار کند.

 

منشأ حسادت

 محرک هاي حسادت در وجود هر شخص بستگي به موقعيت ها، شرايط محيطي و روابط اجتماعي دارد كه به ويژه بايد در وجود اشخاص جست و جو کرد. در اين جا به برخي از اين موارد اشاره مي كنيم:

الف - خانواده و تفاوت هاي فردي؛ رقابت يکي از فرزندان نسبت به ساير خواهران و برادران، يکي از زمينه هاي مساعد و عمده رشد حسادت در کودکان است و والدين آن را طبيعي مي دانند.

- حسادت اولين فرزند نسبت به کودکان بعدي ، زيرا تاكنون تمام محبت و توجه والدين را به خود اختصاص داده بود و حال با تولد فرزند دوم، اين فرصت از او گرفته مي شود .

- حسادت درخانواده هاي 2 يا 3 فرزندي، بيش از خانواده هاي پرجمعيت است.

- توجه افراطي و نگراني و مراقبت بيش از حد به بچه ها ، حسادت بين كودكان را به همراه دارد.

- شيوه منظم و ثابت در تربيت فرزند در مقايسه با والديني كه برخورد بي ثبات و متغير دارند ، رفتار هاي حسادت آميز در فرزند را افزايش مي دهد.

- حسادت در بين دختران بيشتر از پسران است.

- حسادت در بين فرزندان باهوش تر بيشتر است.

 

ب - برخوردهاي تبعيض آميز مانند «امتياز و تبعيض » حسادت را به همراه خواهد داشت.کسي که نسبت به ديگران از امتياز ويژه اي برخوردار است در معرض حسادت قرار مي گيرد.

امام علي (ع) فرموده است: «کل ذي رتبه سنيه محسود؛ هر شخص داراي امتياز و رتبه شايسته، مورد حسادت واقع مي شود. » (1)

برخي از پدران و مادران به دلايل گوناگون، بعضي از فرزندان را بر خواهران و برادران خود ترجيح داده، مورد توجه و محبت بيشتري قرار مي دهند. گاهي جنسيت فرزندان عامل تبعيض مي شود، مثلاً مادران با پسران خود صميمي هستند و پدران بيشترين محبت خود را متوجه دختران مي كنند. در نتيجه، فرزندي که از طرف يکي از والدين محبت کمتر و رفتار ناعادلانه مي بيند، نسبت به فرزند ديگر حسادت داشته و ازاو متنفر
مي شود.

 گاهي والدين برخي از فرزندان خود را به دليل زيباتر، باهوش تر، زرنگ تر، ساکت تر ، عاطفي تر بودن و يا به دليل معلوليت جسمي و ذهني مورد محبت بيشتر قرار مي دهند و در نتيجه درخواست هاي اين کودکان سريع تر مورد پذيرش واقع مي شود ، اين چنين رفتار ها براي ساير فرزندان، تبعيضي آشکار تلقي گشته، آنان را به حسادت وامي دارد.

 ج - احساس محروميت ، يعني شرايطي که کودک احساس مي کند از دارايي مادي و يا عاطفي محروم شده ، مثلاً اسباب بازي، لباس يا هر شيء مورد علاقه ديگري ممکن است زمينه به وجود آمدن حسادت کودک را نسبت به ديگري فراهم آورد.

 

آثار حسادت

 يكي از آثار حسادت، که در کودک و بزرگ سال وجود دارد، «خشم » است. حسود ، فرد مورد حسادت واقع شده را مورد غضب خود قرار مي دهد. از اميرالمومنين (ع) نقل شده كه فرمود: «الحسود يغتاظ علي من لا ذنب له ؛ حسود نسبت به کسي که هيچ گناهي ندارد خشمگين مي شود.» (2)

تنها خطاي او برخورداري از نعمتي است که حسود از آن محروم است.

شخص حسود ممکن است به دنبال حسادتي که خشم او را بر افروخته ، اين حسادت را به طور مستقيم يا غير مستقيم ظاهر سازد.

 

1- واکنش مستقيم ، مانند پرخاش ، تحقير ، قهر و ... اين نوع واکنش در رفتار کودکان بيش از بزرگسالان ديده مي شود. فرد حسود ممکن است قهر خود را با واکنش هاي لفظي و يا حملات بدني مثل گاز گرفتن، لگد زدن و هل دادن ديگران آشکار سازد.

در برخي موارد، ممکن است کودک از درون به انجام کارهايي مانند دزدي و فريب کاري، که از نظر اجتماعي ناپسند است، تحريک شود تا شي ء مورد علاقه خود را، که در اختيار ديگري است، به چنگ آورد.

 در روايتي از امام علي (ع) ، به واکنش پرخاشگرانه حسود اشاره شده است: «الحسود سريع الوثبه ؛ حسود زود پرخاش مي کند.» (3)

 

2- واکنش غير مستقيم: رفتارهاي حسادت آميز هميشه آشکار نيست، در برخي موارد، به ويژه در دوران پيش دبستاني ، به گونه هاي غير مستقيم و پوشيده انجام مي شود كه البته برخورد با اين رفتارها تا حدي مشکل تر است. اين اعمال مانند:

 

- برگشت به دوران شير خوارگي و انجام رفتارهايي مناسب مانند شب ادراري انگشت مکيدن

 - جلب توجه ديگران از طريق تظاهر به ترس که قبلاً از او ديده نشده ، غذا نخوردن يا خواستن غذاهاي مخصوص، اظهار بيماري بي مورد، تخريب ، نافرماني ، ناسزاگويي، تظاهر به بي نيازي از محبت و توجه اطرافيان، خراب کردن اسباب بازي هاي خود و...

 - ديگر آزاري، مانند اذيت كردن اطفال کوچک تر از خود، آزار جانوران، ايجاد نزاع بين بچه ها و ...

 - انجام رفتارهاي ضد اجتماعي، مانند تکبر، تظاهر، تقلب، گوشه گيري و ...

 گاهي کودک به نحو غير عادي نسبت به فرد مورد حسادت اظهار علاقه مي كند و گاهي با انجام رفتارهاي مطلوب و جلب توجه والدين به سوي خود، سعي مي کند تا فرد مورد حسادت را شکست دهد.

 در برخي روايات به بعضي از واکنش هاي غيرمستقيم حسود اشاره شده است:

امام صادق (ع) به نقل از لقمان در ذکر نشانه هاي حسود مي فرمايند: « ... للحاسد ثلاث علامات: يغتاب اذا غاب، يتملق اذا شهد و يشمت بالمصيبه ؛ ... در پنهان، از فرد مورد حسادت بدگويي مي کند، اما در ظاهر، به چاپلوسي مي پردازد و هنگام مصيبت، شماتت مي کند.» (4)

 

آثار جسمي و رواني

 

حسادت آثار جسمي و رواني نامطلوبي در فرد حسود ايجاد مي كند که به برخي از آن ها اشاره مي شود:

 آثار جسمي حسد موضوعي است قابل توجه و تحقيق بيشتر. فعاليت غدد درون ريز و واکنش دستگاه هاي عصبي هنگام بروز و ادامه يافتن اين حالت هيجاني ، بايد مورد توجه قرار گيرد.

 اين آثار در روايات معصومين (عليهم السلام) مورد توجه قرار گرفته ، در تعدادي از آن ها آمده است که «الحسد يذيب الجسد؛حسادت بدن را ذوب مي کند.» (5) در بعضي ديگر، حسد به زنگار و بدن به آهن تشبيه شده است، همان گونه که زنگار به تدريج موجب نابودي آهن مي گردد، حسد نيز بدن را از بين مي برد. (6)

 آثار جسمي ، در افراد حسود كاملاً قابل مشاهده است ، اگر چه ممكن است نسبت به آن بي توجه باشيم و ندانيم از كجا سرچشمه گرفته و فقط به درمان ظاهري بپردازيم ، ولي با کمي فكر و مراجعه به مشاوران متخصص ، مي توان به ريشه آن پي برد و در صدد از بين بردن آن باشيم.

 آثار رواني حسد، به ويژه در سال هاي بالاي رشد، از اهميت فراواني برخوردار است. حسادت در سال هاي اوليه، رشد عميق ندارد ، آثار آن زودگذر است و با از بين رفتن شرايطي که باعث حسادت شده، آثار آن نيز از بين مي رود.

اما در سال هاي بالاتر، حسادت عميق تر است و گاه چندين سال ادامه مي يابد. در اين موارد، آثار رواني نامطلوب حسادت آشکار مي شود.

ائمه طاهرين در روايات متعدد اين موضوع را مورد تأکيد قرار داده و به آثارحسادت مانند اندوه مداوم اشاره كرده اند.

حسود نسبت به چيزي محزون است که توانايي تغيير آن را ندارد. او از محروميت خود رنج مي برد، در حالي که نه قدرت سلب آن نعمت را از ديگري دارد و نه توانايي کسب آن را براي خود.

 

گاهي اوقات ، حسادت قدرت بهره مندي فرد را از چيزهايي که در اختيار دارد ، لذت بردن از نعمت هاي موجود را از او سلب مي کند. امام علي (ع) فرمود: « اقل الناس لذه الحسود.» (7) و او را از آسايش رواني محروم مي گرداند كه در دراز مدت، موجب ابتلاي او به بيماري هاي سخت رواني مي شود.

 

راه هاي درمان

  1- درمان در کودکي

جلوگيري از بروز و رشد حسادت در کودکي، نيازمند توجه والدين و برخوردهاي حساب شده آنان با فرزندان است. والدين بايد با خودداري از تنبيه و کنار کشيدن ظاهري خود، رفتار توأم با حسادت او را ناديده گرفته و احساس ارزش، شخصيت و محبوبيت را در او تقويت کنند. مثلاً براي کاهش حسادت کودک نسبت به نوزاد، مي توانند پيش از تولد، کودک را از وجود او آگاه ساخته و پس از تولد نيز در طول روز مدتي را با کودک بزرگتر سپري و او را در نگه داري و انجام کارهاي نوزاد سهيم کنند.

 اگر والدين در برخورد با کودک، واکنش هاي حسادت آميز وي را تشديد کنند و او را به شدت خشمگين سازند، تاثيرات منفي زيادي را در او ايجاد خواهند کرد. به تدريج و به طور طبيعي، ممکن است شيوه هاي دفاعي نامطلوبي براي مقابله با اين موقعيت ها در او شکل گيرد.

بهترين راه از بين بردن زمينه حسادت در کودکان، به کارگيري عدالت در بين فرزندان و توجه ومحبت يكسان به آن هاست.

اين نکته در آموزش هاي تربيتي دين اسلام ، سفارش و تأكيد شده است که نسبت به فرزندانتان به عدالت رفتار کنيد. پيامبر گرامي اسلام مي فرمايد:«اتقوالله و اعدلوا بين اولادکم...» (8)

همچنين بايد برتري يکي از فرزندان نسبت به ديگري را پنهان كرد تا جلوي حسادت آن ها گرفته شود. حضرت يعقوب به فرزندش يوسف عليه السلام، سفارش مي کندکه رؤياي خود را براي برادرانش نقل نکند، مبادا باعث حسادت آنان گردد. (9)

 

2- درمان حسادت در بزرگسالي

 براي درمان حسادت در بزرگ سالي، بايد ريشه آن را شناخت تا بتوان با از بين بردن آن، حسادت را درمان نمود. مي توان گفت ريشه اصلي حسادت ، ضعف فکري در نحوه تلقي امور و بدبيني است.

 

بدبيني و کج فکري هنگام حسادت به نظام جهان هستي و خداي متعال تغيير جهت مي دهد، فرد وسعت فضل الهي را انکار مي کند و يا فکر ميكند خدا او را دوست نداشته که فلان نعمت را به او نداده است. به همين دليل، در بعضي روايات، ريشه «حسادت » ، کفر و انکار فضل الهي ذکر شده است. امام صادق
مي فرمايد: «الحسد اصله من عمي القلب وجحود فضل الله تعالي و هما جناحان للکفر» (10)

 

با توجه به ريشه حسادت، مي توان راه هايي را براي رفع آن پيشنهاد کرد.

- توجه به رحمت و حکمت خداي متعال: توجه به گستردگي نعمت ها (11) و اين كه محدوديت در بهره مندي از نعمت ها  ، به دليل حکمت هايي است که خداوند در اداره اين عالم به کار گرفته است ، مي تواند چاره بدبيني در حسود باشد. توجه به اين مطلب زمينه را براي قناعت و راضي بودن فرد به آنچه از امکانات برايش فراهم شده آماده مي کند و او را از حسادت نسبت به نعمت هايي که در دست ديگران است، باز
مي دارد.

دين اسلام ، پيروان خود را همواره به بي اعتنايي نسبت به آنچه در دست مردم قرار دارد (12) و بي ارزش شمردن بهره مندي هاي مادي و بسنده نمودن به قدر کفايت همراه با پاکي و عفاف، دعوت نموده است. (13)

 

- توجه به موقعيت و امکانات شخصي: علاوه بر مورد فوق ، توجه به آنچه را که حسود به صورت بالفعل دارد، مي تواند راه عملي ديگري براي مبارزه با حسادت باشد . اگر فرد محاسبه کند «من چه نعمت هاي زيادي دارم که ديگران ندارند و مي توانم با تلاش و به کارگيري توان خود، بيش از اين هم به دست آورم » ، او را کمک مي کند تا ريشه حسادت را در درون خود بخشکاند.

 

- توجه به ضررهاي حسادت: تلقي حسادت به عنوان يک بيماري خطرناک، مي تواند زمينه را براي درمان آن فراهم آورد. حسد موجب ضررهاي بدني و نيز رنج و اندوه فراگير و طولاني مي شود. توجه به اين نكته که حسادت پيش از فرد مورد حسادت، اولين ضربه را بر حسود وارد مي آورد (14) مي تواند مورد توجه قرار گيرد.

 

ريشه حسادت، فکر است، اما کسي که به حسادت مبتلا شده غير از توجه به جنبه هاي فکري و شناختي، بايد با آثار بد حسادت مانند نفرت و کينه نيز به مقابله برخيزد و با اتخاذ روش هايي ، براي از بين بردن آثار نامطلوب حسادت همت كند.

ملامحسن فيض کاشاني در محجه البيضاء ، دو مرحله را در مبارزه با حسادت عنوان كرده است:

 1) تمرين بر ترتيب اثر ندادن به حسادت و رفتار بر ضد آن : فرد به جاي بدگويي، آگاهانه به تعريف و تمجيد طرف مقابل بپردازد و به جاي تکبر، تواضع نسبت به او را در پيش گيرد.

 2) ايجاد رابطه عاطفي مثبت بين خود و فرد مورد حسادت : وقتي حسود رفتار خود را اصلاح کند، طرف مقابل اين مسأله را مي فهمد و نسبت به او نرم مي شود. اين مي تواند زمينه رواني مناسبي براي محبت و دوستي فراهم آورد، چون واکنش طبيعي فرد مورد حسادت در اين هنگام، نيکي و مهر خواهد بود. به اين ترتيب زمينه توافق قلبي و برطرف شدن حسادت و از بين رفتن آثار رواني نامطلوب آن فراهم مي گردد.

اين روش را قرآن کريم براي رفع کينه ها در روابط بين افراد پيشنهاد مي کند. (15)

 ذكر اين نكته نيز ضروري است كه براي ريشه کن شدن حسادت، اطرافيان و اجتماع هر يك وظايفي دارند و بايد به فرد کمک کنند تا زمينه هاي بروز حسادت و رفتارهاي حسادت آميز از ميان برداشته شود.

انشاالله با تلاش براي غلبه بر هيجان حسادت ، جامعه اي با آرامش رواني مطلوب داشته باشيم.

 

منابع:

1- خوانساري ، شرح فارسي غررالحکم، ج 4، ص 531

2- علامه مجلسي، بحار الأنوار، ج 73، ص 256

3- همان ، ج 73، ص 251

4- همان ، ص 251

5- خوانساري ، شرح فارسي غررالحکم، ج 1، ص 17

6- علامه مجلسي ، همان ، ج 73، ص256

7- همان، ص 250

8- کنزالعمال، ج 16، ص 444

9- قرآن كريم ، سوره يوسف ، آيه 5

10- علامه مجلسي ، همان ، ص255

11- سوره ابراهيم ، آيه 34 ؛ شيخ عباس قمي، مفاتيح الجنان، فرازي از دعاي کميل «اللهم اني اسئلک برحمتک التي وسعت کل شيء»

12- سيد رضي، نهج البلاغه، قصارالحکم، ص 343

13- محمدمحمدي ري شهري، ميزان الحکمه، ج 6، ص 364

14- علامه مجلسي، همان، ص 255: امام صادق (ع) : «الحاسد مضر بنفسه قبل ان يضر بالمحسود»

15- سوره فصلت، آيه 34

 

برای درج دیدگاه باید ابتدا به عنوان کاربر به سایت وارد شده باشید.


پسران

دختران