روش يادگيرى اكتشافى -قسمت اول

خلاصه :

چکیده :

امروزه آن دسته از روش هاى آموزش كه يادگيرنده را محور آموزش قرار داده، با استقبال بيشتر نظريه پردازان تعليم و تربيت مواجه شده است. ضمن اشاره به تعريف اين روش، فوايد و مراحل آن را توضيح داده، برخى از محدوديت هاى آن را متذكر شده است و در پايان پيشنهادهايى را براى كاربرد بهينه آن در كلاس درس ارائه مى كند

مقدّمه

در بين روش هاى يادگيرى، برخى «معلّم» را در كانون يادگيرى قرار داده و فعاليت هاى يادگيرى را به طور عمده پيرامون او به گردش درمى آورند. اين گونه روش هاى يادگيرى را روش هاى معلم محور يا آموزش مستقيم مى نامند. در گروه ديگرى از روش ها شاگرد در كانون يادگيرى قرار گرفته و معلم به مثابه زمينه ساز و تسهيل كننده فعاليت او عمل مى كند. اين گونه روش هاى يادگيرى را روش هاى يادگيرنده محور می نامند; يعنى دسته اى از موقعيت هاى يادگيرى كه مشاركت دانش آموزان را درگير تعيين اهداف مى كند و امور زير را مورد تأكيد قرار مى دهد:

ـ اهداف مؤثر;

ـ تعامل با دانش آموزان;

ـ توانايى معلم در پذيرش عبارات نادرست;

ـ به هم پيوستگى و خود پيروى گروه;

ـ زمانى خاصِ مسائل و تجارب شخصى.

اين نوشته، به مرور يكى از روش هاى يادگيرنده محور تحت عنوان «روش يادگيرى اكتشافى» پرداخته و ضمن بررسى فوايد و مراحل اجراى اين روش، محدوديت هاى آن را نيز متذكر شده و در پايان، شيوه هايى را براى كاربرد بهينه آن در كلاس درس ارائه مى كند.

تعريف روش يادگيرى اكتشافی

اين روش يكى از انواع روش هاى اساسى يادگيرى است كه با عنوان هاى ديگرى همچون «آموزش اكتشافى» و «آموزش پژوهشگرى» نيز شناخته شده است. اين روش كه در حقيقت مى توان آن را روش آموزش براى يادگيرى اكتشافى ناميد، به طور عمده بر فرض هاى نظريه سازندگى يا ساختن گرايى استوار است كه طبق آن، يادگيرنده خودْ كشف كننده و سازنده دانش است.

بنابراين، مى توان روش آموزش براى يادگيرى اكتشافى را به صورت زير تعريف كرد:

رويكردى به آموزش كه از طريق آن يادگيرندگان تشويق مى شوند تا با محيط خود به تعامل بپردازند; يعنى در آن به كاوشگرى و دستكارى اشيا، دست و پنجه نرم كردن با سؤالات، يا انجام آزمايش اقدام كنند، و در نتيجه، به فهم يك موضوع برسند.

فعاليت هاى يادگيرى متعددى وجود دارند كه معلم مى تواند از راه واداشتن دانش آموزان به انجام آنها، هدف هاى يادگيرى اكتشافى را تحقق بخشد. از جمله اين اقدامات مى توان انجام آزمايش در آزمايشگاه و تحقيق كتابخانه اى را نام برد. پس، آموزش اكتشافى به يك روش يا فن آموزشى خاص گفته نمى شود، بلكه اقدامات بسيارى وجود دارند كه معلم مى تواند به كمك آنها يادگيرندگان را به هدف هاى يادگيرى اكتشافى رهنمون كند.

فوايد روش يادگيرى اكتشافى

روش يادگيرى اكتشافى فوايد بسيارى دارد. در ذيل، به برخى از فوايد اين روش اشاره مى شود:

1. موضوع درس را قابل فهم تر مى كند.

2. فراموشى را به حداقل مى رساند.

3. پيشرفت دانش آموز را از سطوح ابتدايى دانش به سطوح بالا، ساده تر مى كند.

4. براى كامل ترين شيوه تفكر زمينه سازى مى كند.

5. اين شيوه تدريس به درك شهودى منتهى مى شود كه هم براى دانش آموز لذّت بخش است و هم اعتماد به نفس او را افزايش مى دهد.

6. در دانش آموز نگرش مناسبى نسبت به موضوع درسى معين و يادگيرى به طور اعمّ ايجاد مى كند.

7. انگيزش دانش آموزان را تقويت مى كند.

8. باعث مى شود كه دانش آموزان در تمام آزمون ها نمرات بالاترى بياورند.

براى طرفدار روش اكتشافى، نتايج مثبت مزبور را مى توان معلول اين واقعيت دانست كه اين دانش آموزان فعّالانه در يادگيرى شركت دارند، و اين به نوبه خود به درك عميق تر و حافظه بهتر مى انجامد. ديگر اينكه، كوشش هاى فكرى خود را صرف كشف مفاهيم ملهم از خود مى كنند و بدين سان، براى آنچه كه ياد گرفته اند ارزش بيشترى قايل مى شوند.

مراحل آموزش براى يادگيرى اكتشافى

اين مراحل در قالب اقدامات پيش از آموزش، آموزش دادن درس و اقدامات پس از آموزش مطرح مى شود:

اقدامات پيش از آموزش

اگر آموزش اكتشافى بيشتر از روش هاى آموزش مستقيم به طراحى نياز نداشته باشد كمتر از آنها نيازمند اين كار نيست. هر قدر طراحى اوليه دقيق تر صورت پذيرد، گام هاى بعدى مؤثرتر برداشته مى شوند. پس ابتدا طرّاحى براى يادگيرى اكتشافى را توضيح مى دهيم:

1. تعيين قصد يا هدف: هدف گزينى يكى از اقدامات مهم معلم در انجام هرگونه آموزش است. در آموزش براى يادگيرى اكتشافى، لازم است معلم از پيش تعيين كند كه مى خواهد ضمن آموزش چه مهارت هاى ذهنى و شناختى را در يادگيرندگان خود مورد تأكيد قرار دهد و به چه نتايجى برسد.

2. انتخاب يك موقعيت مشكل آفرين يا معمّابرانگيز: منظور از موقعيت معمّابرانگيز يا مشكل آفرين موقعيتى است كه در يادگيرندگان حالت عدم تعادل به وجود مى آورد و منجر به برانگيختن كنجكاوى آنان مى شود. اين كنجكاوى در يادگيرندگان براى پژوهش و يادگيرى عامل انگيزشى خواهد بود. بنابراين، معلم در آموزش براى يادگيرى اكتشافى لازم است از موارد ساده و پيش پاافتاده دورى كند و موقعيت هاى نسبتاً پيچيده و معمّابرانگيز را در پيش روى يادگيرندگان بگذارد. آندرز (1994) در توضيح موقعيت معمّابرانگيز مى گويد:

موقعيت معمّابرانگيز موقعيتى است كه درباره يك موضوع روابط علت و معلولى را مى كاود و درباره آن سؤال هايى از قبيل «چرا؟» و «اگر چنين شود بعد چه خواهد شد؟» را مطرح مى كند.

نمونه هايى از موقعيت معمّابرانگيز در «تفسير قرآن»: در اينجا، برخى از موقعيت هاى مسئله آفرين در موضوع «تفسير قرآن» را به عنوان نمونه ذكر مى كنيم:

• در آيه 50 سوره كهف تصريح شده كه شيطان از جنّ است: (فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ)، پس چرا مشمول فرمانى شد كه امر مى كرد فرشتگان بر آدم سجده كنند: (وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِكَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِيسَ... .) (بقره: 34)
• چرا در قرآن كريم به مسئله ولايت اميرالمؤمنين(عليه السلام)و نام آن حضرت تصريح نشده است؟
• در آيه 55 سوره مائده: (إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ.) چرا شيعيان «ولايت» را به معناى «سرپرستى» مى گيرند؟ آيا «ولايت» به معناى دوستى و... نيست؟
• در آيه مزبور، عبارت (الَّذِينَ آمَنُواْ) جمع است. چگونه به مفرد اطلاق مى شود؟
• چرا در آيه 11 سوره نور (إِنَّ الَّذِينَ جَاؤُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنكُمْ لَا تَحْسَبُوهُ شَرّاً لَكُم بَلْ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ...)خداوند پخش شايعات و تهمت ها را در مورد مؤمنان، نه تنها شرّى براى آنها نمى داند، بلكه به خير و صلاح آنان مى داند؟
• چرا خداوند در آيه 90 سوره انعام (فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ)پيامبر(صلى الله عليه وآله) را به اقتدا به هدايت انبيا فراخواند؟ اگر به جاى آن مى فرمود: «فبهم اقتده» چه مى شد؟
• در آيه سوم سوره نساء (وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تُقْسِطُواْ فِي الْيَتَامَى فَانكِحُواْ مَا طَابَ لَكُم مِنَ النِسَاء) چه ارتباطى بين ترس از عدم رعايت عدالت در مورد يتيمان و ازدواج با زنان وجود دارد كه خداوند آنها را به هم مرتبط ساخته است؟

در مباحث تفسير قرآن، هريك از سؤالات مزبور چون حالت عدم تعادل را در يادگيرندگان به وجود مى آورد، منجر به برانگيختن كنجكاوى آنان گشته و انگيزه آنان را براى حل مسئله و رسيدن به حالت تعادل افزايش مى دهد.

آموزش دادن درس

معلم پس از تعيين هدف هاى درس و انتخاب يا طرح يك موقعيت معمّابرانگيز يا مسئله آفرين، به آموزش درس مى پردازد. براى اين منظور مى تواند اقدامات زير را انجام دهد:

1. آماده ساختن يادگيرندگان و توضيح دادن روش هاى اكتشافى: در آغاز آموزش براى يادگيرى اكتشافى، معلم بايد به يادگيرندگان بگويد كه در طول درس چه كارهايى بايد انجام دهند. همچنين بايد دانش آموزان را براى انجام فعاليت ها آماده كند. آندرز شيوه هاى مهم آموزش اكتشافى را به نحو زير توضيح داده است:

الف. معلم به يادگيرندگان بگويد كه هدف درس مربوط به يادگيرى اكتشافى كسب اطلاعات تازه نيست، بلكه هدف انجام پژوهش و تفكر مستقلانه است.

ب. معلم درباره موقعيت معمّابرانگيز يا مسئله آفرين از يادگيرندگان سؤال بپرسد. براى اين سؤال نبايد تنها يك جواب مطلقاً درست وجود داشته باشد و معلم هم نبايد در همان آغاز كار جواب سؤال را توضيح بدهد.

ج. در ضمن جمع آورى داده هاى موردنياز براى پاسخ دادن به سؤال معلم، دانش آموزان بايد تشويق بشوند تا براى كسب راهنمايى از معلم سؤال بپرسند. معلم بايد تا حدّ توان خود سؤال هاى دانش آموزان را به بهترين شكل جواب بدهد.

2. ارائه موقعيت معمّابرانگيز: در اين مرحله از آموزش اكتشافى، معلم موقعيت معمّابرانگيز را در اختيار يادگيرندگان قرار مى دهد. ارائه موقعيت مسئله آفرين بايد به گونه اى باشد كه دانش آموز را به خود جلب كند و در او حالت عدم تعادل شناختى بيافريند. اين امر موجب توفيق يادگيرنده در كسب اطلاعات لازم و رسيدن به جواب مسئله خواهد بود.

3. جمع آورى اطلاعات يا داده ها و آزمايش گرى: در اين مرحله، يادگيرندگان به جمع آورى اطلاعات مورد نياز براى پاسخ دادن به سؤال يا سؤال ها و انجام آزمايش به صورت عينى يا ذهنى مى پردازند. جمع آورى اطلاعات از طريق پرسش از معلم، تفكر، مطالعه و مانند آن امكان پذير است.

4. فرضيه سازى و توضيح دادن: پس از آنكه دانش آموزان اطلاعات و داده هاى ضرورى را گردآورى كردند و آزمايش هاى ضرورى را درباره پديده موردنظر انجام دادند، نوبت به ارائه توضيحات و ساختن فرضيه مى رسد. در اين مرحله است كه معلم تمام انديشه هاى پيشنهادى دانش آموزان را مورد تشويق و تأييد قرار مى دهد.

نقش معلم در اين مرحله از آموزش اكتشافى آن است كه براى انديشه هاى دانش آموزان احترام قايل شود و تبادل آزاد انديشه ها را در بين آنان تشويق كند. البته مى تواند از دانش آموزان سؤال هايى بپرسد تا عقايد و انديشه هاى خود را مستند سازند و براى آن دلايل توجيهى بياورند.

5. تحليل فرايند اكتشاف: منظور از تحليل فرايند اكتشاف اين است كه يادگيرندگان به كمك معلم فعاليت هايى را انجام دهند كه منجر به تجزيه و تحليل فرايندهاى فكرى خودشان بشود. براى اين منظور، معلم مى تواند از دانش آموزان بخواهد تا به انديشه خود بازگردند و دريابند كه در ضمن تفكر و رسيدن به جواب معمّا يا مسئله چه مراحل فكرى را طى كردند. از جمله مى تواند بپرسد: چه زمانى اولين توضيحات روشن به ذهنتان رسيد؟ چرا بعضى توضيحات را بر بعضى ديگر ترجيح داديد؟ چرا بعضى توضيحات را كلّاً كنارنهاديد؟ آيادر جريان درس عقايدتان را تغيير داديد؟ چه چيزى سبب اين تغييرات شد؟

ادامه دارد...