آموزش
واج آرایی چیست؟
خلاصه :
«واج آرایی» یا «نغمه حروف» آرایهای است که در آن، یک یا چند صامت یا مصوت بیش از حد معمول تکرار میشود، به گونهای که این تکرار کلام را خوشآهنگ و اثربخشی آن را افزون میکند.واج آرایی (نغمه حروف) تکرار یک یا چند واج صامت یا مصوّت در شعر یا در نثر است، که در کلمههای یک مصراع یا بیت به گونه ای که آفرینندهٔ موسیقی درونی باشد و بر تأثیر شعر بیفزاید. موسیقی برخاسته از واج آرایی صامتها عموماً محسوستر از موسیقی است که از واج آرایی مصوّتها ایجاد میشود. با این حال مصوّتها نیز تأثیر خاصی در واج آرایی داشتهاند
شاید معروفترین مثالی که در کلاسهای درس و کتابها برای واجآرایی بیان میشود، بیت زیر از منوچهری باشد که در آن، صامتهای «خ» و «ز» چند بار تکرار شدهاند:
خیزید و خز آرید که هنگام خزان است
باد خنک از جانب خوارزم وزان است
یا در بیتی از شاهنامه فردوسی، میبینیم که صامتهای «چ» و «خ» و «ر»، به ترتیب، چهار، پنج و شش بار تکرار شدهاند:
ستون کرد چپ را و خم کرد راست
خروش از خم چرخ چاچی بخاست
نکته ۱: جهت یادآوری بد نیست بدانید که در زبان فارسی ۲۹ واج داریم که ۲۳ تای آنها صامِت (همخوان) و ۶ تای آنها مُصَوِّت (واکه) هستند:
- صامتها: /ء و ع/، /ب/، /پ/، /ت و ط/، ث، س و ص/، /ج/، /چ/، ح و ه/، /خ/، /د/، /ذ، ز، ض و ظ/، /ر/، ژ/، /ش/، /غ و ق/، /ف/، /ک/، /گ/، /ل/، /م/، /ن/، /و/، /ی/
- مصوتها: /-َ/، /-ِ/، /-ُ و و/، /آ/، /ای/، /و و او/
نکته ۲: دقت کنید که آنچه در واج آرایی اهمیت دارد، آوا و تلفظ است نه شکل نوشتاری کلمات. مثلاً ممکن است در بیتی سه صامت «س» به هر سه شکل نوشتاری «س» و «ص» و «ث» به کار رود و واج آرایی بیافریند.
نکته ۳: معمولاً واج آرایی صامتها نسبت به مصوتها محسوستر است.
نکته ۴: تکرار کلمات خود به تکرار واجها میانجامد و در مواردی نغمه حروف را میآفریند.
نکته ۵: در برخی متون به این اشاره شده که برای اینکه تکرار واج در بیت یا عبارتی نغمه حروف در نظر گرفته شود، باید حداقل سه بار تکرار شود. البته این معیار بیشتر برای حل سؤالهای امتحانی به کار میرود.
مثالهایی از واج آرایی
مثال واج آرایی مصوت
همانطور که در بیت زیر از دیباچه گلستان سعدی میبینیم،
خوابِ نوشینِ بامدادِ رحیل
باز دارد پیاده را زِ سبیل
مصوت «کسره (ــِـ)» تکرار شده و واج آرایی زیبایی را خلق کرده است
یا باز هم میبینیم که سعدی در گلستانش و در بیتی معروف،
ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند
تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری
چند بار از مصوت «ضمه (ــُـ)» استفاده کرده است
بیت زیر از بازل مشهدی در کتاب حمله حیدری،
شجاعِ غضنفر وصیِّ نبی
نهنگِ یمِ قدرتِ حق، علی
نمونهای از واج آرایی مصوت کسره است
تکرار مصوت «آ» در بیت زیر، نمونه دیگری از واج آرایی است:
یار مرا غار مرا عشق جگرخوار مرا
یار تویی غار تویی خواجه نگهدار
مثال واج آرایی صامت
صامت «س» در بیت اولِ رباعی زیر از خیام کلامی آهنگین ساخته است:
افسوس که بیفایده فرسوده شدیم
وَز داسِ سپهرِ سرنگون سوده شدیم
دردا و ندامتا که تا چشم زدیم
نابوده به کامِ خویش، نابوده شدیم!
سعدی در بیت زیر نیز به زیبایی واج آرایی حرف «ش» را به کار گرفته است:
شب است و شاهد و شمع و شراب و شیرینی
غنیمت است چنین شب که دوستان بینی
مثال واج آرایی در شعر نو
واج آرایی در شعر نو نیز بسیار به کار رفته و آثار زیبایی را رقم زده است. برای مثال، فروغ فرخزاد در بخشی از شعرِ ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد به زیبایی و با نبوغ صامت «ج» را به گونهای در شعر تکرار کرده که صدای جیکجیک گنجشکان به زیبایی خلق شده است:
من از گفتن میمانم، اما زبان گنجشکان
زبان زندگی جملههای جاری جشن طبیعت است
مثالی دیگر از آرایه واج آرایی، پاره شعر زیر از مهدی اخوان ثالت است:
ای شطّ پرشوکت هرچه زیبایی پاک
ای شطّ زیبای پرشوکت من
ای رفته تا دوردستان
بگو تا کدامین ستارهست
روشنترین همنشین ِشبِ غربت تو؟
ای همنشینِ قدیمِ شبِ غربتِ من!
مثال واج آرایی با تکرار واژهها
در بیت زیر از مولوی، به خوبی میبینیم که تکرار کلمات واج آرایی آفریده است:
ای دریغا، ای دریغا، ای دریغ
کانچنان ماهی نهان شد زیر میغ
بیت زیر از ایرج میرزا که درباره مادر سروده نیز تکرار کلمات و واج آرایی را به خوبی نشان میدهد:
پس هستی من ز هستی اوست
تا هستم و هست، دارمش دوست
مثالی دیگر از تکرار واژه و نغمه حروف، بیت زیر از سعدی است:
ما را سری است با تو، که گر خلق روزگار
دشمن شوند و سر برود، هم بر آن سریم
منابع
مصطفی واعظی
پیارسال
سوال 1، گزینه 4
سوال 2، گزینه 3
سوال 3، گزینه 3
سوال 4، گزینه 3
سوال 5، گزینه 3