رباعیات خیام

خلاصه :

 حکیم عمر خیام نیشابوری ، فیلسوف، اندیشمند، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و منجم و شاعر است که در تمام عرصه‌های فعالیتش، به خوبی درخشیده و نامش را برای همیشه جاودانه کرده است. این شاعر و فیلسوف به‌نام ایرانی در قرن پنجم هجری در نیشابور دیده به جهان گشود و زندگی خود را در دوران حکومت ترکان سلجوقی در خراسان گذراند.

حکیم عمر خیام نیشابوری از سرشناس­ترین، رباعی­سرایان ایران زمین بوده است و آثار بسیار ارزشمندی از خود به یادگار باقی گذاشت. خیام در عرصه علمی کارنامه درخشان تری دارد؛ اما همه، حتی در دیگر کشورها، با رباعیات سراسر مغز و معنی خیام وی را می شناسند. فعالیت های علمی خیام نیشابوری به قدری گسترده و ارزشمند بوده اند که به او لقب حجه الحق نیز داده شد.

قالب شعری رباعی چیست:

رباعی، نوع خاصی از شعر است که ایرانیان اختراع کرده‌اند و عبارت از دو بیت است، یعنی چهار مصراع ؛ که مصراع اول و دوم و چهارمش بر یک قافیه است و در مصراع سوم، شاعر مختار است که همان قافیه را بیاورد یا نیاورد. وزن رباعی همانند وزن «لا حول ولا قوه الا بالله» است. رباعی مشکل‌ترین نوع شعر است، زیرا کوتاهی کلام فرصت سخن گزاف را به شاعر نمی‌دهد و برای مطلوب شدن شعر شاعر باید طبعی توانا داشته باشد تا بتواند تمام مطلب را در یک مصراع که آن مصراع آخر است ادا کند و سه مصراع دیگر برای مستعد کردن کلام به جهت ادای معنی آن است. باری معلوم می‌شود خیام گذشته از مقامات علم و حکمت، ذوق سرشار و طبع شعری غرا نیز داشته‌است

در اینجا به بررسی مفهوم و سبک شعری رباعیات خیام پرداخته میشود:

خیام نه در قالب شعری، نه در کلمات و اصطلاحات شعری و نه در تفکر شعری‌اش از هیچ شاعری پیروی نمی‌کند چراکه خود در این زمینه صاحب سبک است و تنها از صنعت ایجاز بهره می‌برد. او به سادگی از معنای کلمات برای فهماندن مقصودش بهره می‌گیرد و با چنان مهارتی این کار را انجام می‌دهد که در نظر همگان کاری ساده می‌نماید. گیرندگی تفکرات خیام تنها مخصوص خود اوست و در زبان هیچ شاعر فارسی‌زبان دیگری مشاهده نمی‌شود، زبانی بی‌تکلف دارد و تشبیهات و استعاراتش با ظرافتی خاص و با شکلی ساده و روان چینش شده‌اند خیام از قالب رباعی استفاده می کند، قالبی که با مختصرترین بیان به شرح مقصود می‌پردازد. اگر از منظر کاربرد آرایه‌های ادبی به بررسی قالب رباعی بپردازیم و سنجشی میان این قالب شعری با دیگر قالب‌ها از جمله قصیده، مثنوی و غزل داشته باشیم، می‌توان گفت به میزانی که مجال سخن‌پردازی و شرح و بسط مفاهیم در رباعی وجود ندارد، به همان میزان مجال کاربرد همة اقسام آرایه‌ها نیز در آن کمتر است. با این وجود نباید گمان کرد که رباعیات خیام عاری از هر گونه آرایه‌‌های ادبی است بلکه خیام با سبک مخصوص به خود و بدون آن‌که خود را به زحمت اندازد و به لفّاظی بپردازد و یا قصد هُنرنمایی داشته باشد به شیوة بسیار طبیعی از آرایه‌های ادبی بهره می­جوید. گاهی این صنایع شعری به قدری طبیعی در کلام خیام به کار می‌روند که برای دریافتن آن، چندان به تلاش ذهنی نیاز نیست. خیام رباعی‌های خود را غالباً در دنبال تفکرات فلسفی سروده و قصد او از ساختن آن‌ها شاعری و درآمدن در زی شعرا نبوده .بنا بر این این رباعی‌ها بسیار ساده و بی‌آرایش و دور از تصنّع و تکلّف و با این حال مقرون به کمال فصاحت و بلاغت و شامل معانی عالی در الفاظ موجز و استوار است. نکتة قابل ذکر آن است که اگر معانی لطیف و نکته‌های باریک و تأمّل برانگیز در الفاظ زیبا و به سبک و شیوة نیکو بیان نشود چندان اثرگذار نخواهد بود. خیام با شگرد و هُنر کم نظیر خویش توانسته است معانی ژرف و نکته‌های باریک فلسفی را در جامه الفاظ نیکو بیان نماید و با این روش بر تأثیر سخنش بیفزاید.

استفاده از لغات فارسی

ویژگی جالبی که در شعر خیام نمایان است دقت نظر خاص او در استفاده از لغات عربی در شعرش است، یعنی یا کاملاً فارسی‌گو بوده‌است یا مانند فردوسی تا حد امکان از کلمات متداول عربی در فارسی استفاده نکرده‌است و با بهره‌گیری از تنها یک یا چند لغت عربی در شعرش مفهوم خاصی را القا کرده‌است. این ویژگی کاملاً در مفهوم شعری خیام نمایان است. این کار خیام از آن‌رو قابل توجه‌است که در گذشته،زبان عربی را حتی می‌توان به نوعی زبان رسمی ایران دانست چرا که تمام کتب علمی و مذهبی، به زبان عربی نوشته می‌شدند و همان‌طور که دیده می‌شود حتی قرن‌ها بعد از خیام نیز اشعار شاعران ایرانی مملو از لغات عربی‌است و این خود ممیزی است که خیام و فردوسی را از دیگر شاعران ایرانی تمییز می‌دهد.

مضامین و مفاهیم رباعیات خیام:

بیشتر، خیام در اشعارش بی‌اعتباری دنیا و ناپایداری هستی موقت انسان را در زندگی اش به تصویر می‌کشاند.

در اینجا با جزئیات بیشتری مضامین و مفاهیم رباعیات خیام را برای شما می آورم:

• راز آفرینش

بخشی از این رباعیات در حول محور حیرت در امور جهان و ندانستن رموز آفرینش سروده شده‌اند. خیام در این رباعیات در کار هستی فرومانده و در برابر شگفتی‌های آن به حیرت فرومی‌رود. این نوع نگرش پیش از خیام نیز در ادبیات فارسی در آثار شاعرانی همچون فردوسی سابقه داشته‌است.

• درد زندگی

بخشی از این رباعیات پیرامون درد و رنج‌های دنیا و مافی‌ها سروده شده‌اند.

افسوس که بی‌فایده فرسوده شدیم       وز داس سپهر سرنگون سوده شدیم  

دردا و ندامتا که تا چشم زدیم              نابوده به کام خویش نابوده شدیم

• گردش دوران

در زبان فارسی ، خیام از نامدارترین سرایندگان اشعار با مضمون بی‌اعتباری دنیا است و ناپایداری و زوال آدمی از مهم‌ترین موضوعات تفکر وی به‌شمار می‌رود. خیام این پندار را که گردش چرخ فلک اساس ذلت یا سعادت انسان است را رد می‌کند و بر این باور است که حواله کردن غم و شادی انسان به تقدیر امری اشتباه است، زیرا اساس وجود چرخ درمانده تر از ماست. او به نامتناهی بودن کائنات سخت باورمند است و معتقد است ماهیت حیات آن قدر، بغرنج است که در چهار چوب تصور انسان نمی‌گنجد و عقل از ادراک آن ناتوان است.

• هر چه باداباد

بخشی عمده‌ای از این رباعیات را دعوت انسان‌ها به بی‌اعتنایی در برابر مسائل و لذت بردن از زندگی تشکیل می‌دهد. توجّه بیش از حد خیام به می  و می‌گساری و اغتنام فرصت سبب شده‌است تا از او چهره‌ای لاابالی، دائم‌الخمر و لذّت‌پرست در اذهان نقش بندد؛ درحالی‌که حقیقت چیز دیگری است. می‌در ادب فارسی به‌ویژه در شعر شعرای برجسته معانی استعاری و مجازی دارد و در غالب آثار پیشینیان مقصود از شراب نیست، بلکه مفهومی انتزاعی است که برای زیباسازی زبان شعر برگزیده شده و می‌شود.

• پوچی

بخشی از رباعیات که خیام می‌کوشد در آن‌ها مسئلهٔ پوچی و بی‌هدفی را از دیدگاه خود مطرح سازد.

• غنیمت شمردن وقت

تقریباً یک سوم از رباعیات خیام به موضوع اغتنام وقت از طریق عیش و شادی پرداخته‌اند. اگرچه این طرز تفکر خاص خیام نیست و از مبانی فکری ایران پیش از اسلام  به‌شمار می‌رود، ولی نباید این نکته را نادیده گرفت که بهترین نمونهٔ اشعاری که چنین تفکری پشتوانه سرایش آن‌هاست، اشعار خیام است.

رسیدن رباعیات خیام به غرب:

خیام به واسطه رباعیات خود در جهان معروف شد. رباعیات خیام تا به حال بار ها به زبان های مختلف دنیا ترجمه شده است. مجموعه اشعار حکیم عمر خیام تابحال به 31 زبان زنده دنیا، ترجمه شده است. ادوارد فیتز جرالد، شاعر بریتانیایی قرن نوزدهم، کسی بود که اشعار خیام را برای اولین بار به زبان انگلیسی ترجمه و به جهان معرفی کرد. هنر جرالد را می‌توان در برگرداندن رباعی دقیقا به‌صورت قالب رباعی به زبان انگلیسی دانست. در قالب رباعی زبان انگلیسی مانند فارسی، قافیه در مصرع‌های اول، دوم و چهارم یکی است. اگرچه بعد از جرالد افراد متعددی رباعیات خیام را به انگلیسی ترجمه کردند، اما همچنان نسخه جرالد معروف‌ترین آن‌هاست و اکثرا رباعیات خیام را با نسخه این مترجم و شاعر کارآزموده می‌شناسند.