مدیریت منابع آب

خلاصه :

در دهه های اخیر منابع آب قابل شرب تبدیل به یک نگرانی اساسی برای دولت ها شده است. مدیریت منابع آب هنگامی ثمربخش و مفید است که بر پایه شناخت کامل از منابع آبی باشد. یکی از سازمانهای فعال در زمینه مدیریت منابع آبی سازمان ملل متحد   United Nations می باشد که تحت عنوان UN-Water فعالیت خود را در این زمینه آغاز کرده است. در بحث مدیریت منابع آب موضوع هایی نظیر میزان تقاضا و مصرف آب، هیدرولوژی آبهای سطحی و زیرزمینی، تکنیک های مدیریت آب (مدل سازی منابع آبی)، پیش بینی و کنترل کمیت و کیفیت آب، جنبه های اقتصادی و اجتماعی مصرف آب و قانون گذاری در ارتباط با محاظت از منابع آبی تحت پوشش قرار می گیرند.

اصول و استراتژی های مدیریت منابع آب

اصولی که برای مدیریت یکپارچه منابع آب در نظر گرفته شده است، شامل بهره وری اقتصادی، توسعه پایدار محیط زیست و تساوی برای جوامع مختلف می باشد. استراتژی هایی که برای مدیریت منابع آب در نظر گرفته شده است شامل موارد زیر  می باشد.

استفاده از ابزارهای مدیریتی

قانون گذاری ها

چارچوب گذاری

یکی از مهمترین موضوعات مطرح برای انسان امروز دسترسی به آب شیرین و تمیز است. رشد روز افزون جمعیت و گسترش صنعت، توسعه کشاورزی در مناطق خشک و نیمه خشک تامین آب مطمئن را به یکی از چالش‌های اساسی در قرن حاضر تبدیل کرده است. کاهش سطح سفره‌های آب زیرزمینی و بحرانی شدن وضعیت آب یکی از بزرگترین مشکلات بخش کشاورزی است. دستیابی به تعادل نسبی در زمینه عرضه و مصرف آب یک اصل اساسی و ضروری است که با ایجاد نظام جامع مدیریت آب تحقق می‌یابد.

با توجه به مفاهیم اصول توسعه پایدار و نقش آب در تعادل اکوسیستم‌ها و حفاظت محیط زیست در مقامل عوامل مخرب، نقش مدیریت آب در سطح جهانی به منظور استفاده بهینه از منابع آب و حداقل نمودن اثرات مخرب استفاده مجزا از منابع آب مطرح می‌شود. از دیدگاه شورای جهانی آب ایجاد تعادل بین منابع آب موجود و زمین‌های قابل کشت، استفاده مجدد از آب در تمامی بخش‌های صنعتی و ایجاد تعادل بین عرضه و تقاضا از جمله مهمترین شاخص‌های کمی و کیفی مدیریت پایدار منابع آب است.

منابع آب شیرین

منابع آب شیرین یافت شده از رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و آب‌های زیرزمینی از منابع تجدید شونده‌اند که فرآیند تجدیدپذیری آن تابع چرخه آب در طبیعت است. این مقدار آب در سطح کره زمین صرف نظر از تغییرات بین سالی معین و ثابت است. این در حالی است که توزیع مکانی و زمانی مقدار آب تجدید شونده متناسب با توزیع جمعیت و نیازهای آب بشری نیست. به طور کلی در حدود ۵/۲% از حجم کل آب جهان متعلق به آب شیرین است. به طور مثال قاره آسیا با ۶۰ درصد جمعیت دنیا تنها از ۳۶ درصد منابع آب تجدید شونده بهره می برد.

از سوی دیگر خشکسالی و عوامل مخرب ناشی از فعالیت‌های بشری بر محیط زیست بهره‌گیری از منابع آب شیرین را با چالش‌‎‏های سنگین مواجه کرده‌ است. با رشد جمعیت و افزایش سطح رفاه مرتبط با نیازهای آبی بهره‌ گیری از این منابع محدود ثابت آب مقدار سرانه مصرف آب به شدت در حال فزونی است به‌ طوریکه میزان مصارف آب در مقیاس جهانی به سرعت به مرز میزان آب قابل دسترس از منابع آب تجدید شونده جهان نزدیک شده است.

بنابراین سیاست‌های مدیریت تقاضا و مصرف آب در این راستا ضمن تامین منافع مصرف‌کنندگان باید در جهت الگوی مصرف متناسب با شرایط طبیعی، اقتصادی و اجتماعی با هدف استفاده بهینه مصرف آب تنظیم شود. لذا از ارکان اصلی مدیریت آب و توسعه پایدار بهره‌ برداری بهینه از منابع آب و جلوگیری از اتلاف منابع تجدید شونده است.

آب‌های زیرزمینی

در بین منابع آبی، آب‌های زیرزمینی برای انواع فعالیت‌های انسانی جز منابع ارزشمند محسوب می‌شوند. آب‌های زیرزمینی به‌ ویژه در مناطق خشک و فاقد آب‌های دائمی سطحی در مصارف مختلف کشاورزی، صنعت و شرب اهمیت زیادی دارند. این دسته از منابع طبیعی تحت تاثیر خشکسالی‌های کوتاه مدت قرار نمی‌گیرند و با مصرف بهینه و درست منبع مطمئنی برای رفع نیازهای انسان محسوب می‌شوند. کیفیت شیمیایی آب‌های زیرزمینی یکی از عوامل اصلی موثر بر میزان و نوع استفاده از آن‌ها است. آب‌های زیرزمینی متناسب با نزولات جوی و فصول بارندگی‌اند که دوام و کیفیت آن‌ها مرتبط با خصوصیات هیدرولوژیکی و هیدروژئولوژیکی حوزه آبریز است. لذا به منظور برنامه‌ریزی برای استفاده از منابع آب زیر‌زمینی بررسی کیفیت آب‌های زیرزمینی ضروری و به عهده بخش مدیریت و توسعه پایدار است.

اهداف اساسی مدیریت آب

آب به عنوان یک منبع طبیعی باید به فراخور شرایط طبیعی و نوع مصرف در دسترس عموم مصرف‌کنندگان قرار گیرد به‌طوریکه به عنوان یک حق طبیعی، عموم مصرف‌کنندگان به آب دسترسی داشته باشند و استفاده گروهی منجر به اختلال کمی و کیفی در دسترسی دیگر مصرف‌کنندگان نگردد.

در این راستا از جمله اهداف اصلی حوزه عملیات توسعه پایدار و مدیریت آب می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:

• ارزیابی کل منابع آب موجود و برآورد میزان مصرف
• توازن و تناسب بین منابع و مصارف آب
• بکارگیری تجهیزات و تاسیسات مدرن به منظور کاهش مصرف آب و جلوگیری از آلودگی آن
• توسعه بهره‌برداری از منابع طبیعی با نگرش ایجاد تعادل و توازن محیط و اجتناب از تغییرات نامطلوب در سیستم‌های طبیعی
• تامین بخش‌های مختلف مصرف با توجه به استفاده‌های چند منظوره با هدف توسعه بهینه منابع آب
• با توجه به غیر قابل جایگزین بودن آب در بخش عمده‌ای از مصارف باید جبران خسارت از دست رفتن آب در مصارف قابل جایگزین صورت گیرد. روش‌های جایگزینی منابع دیگر به جای آب در بخش‌های مختلف مصرف شناسایی و گسترش یابد.
• ترویج انواع مصارف آب که اثرات و تغییرات کمتری در کمیت آن ایجاد می‌کند
• ارتقاء و ترویج صنایع کم‌ مصرف با حداقل اثرات آلودگی و امکان تصفیه و استفاده مجدد آب
• محدود کردن رشد فعالیت‌های پرمصرف آب به طوری که از فعالیت‌ها و اقداماتی که تعادل طبیعی اکوسیستم‌ها را به مخاطره بیندازد با هماهنگی سازمان ذیربط جلوگیری شود.
• ارزیابی ظرفیت خودپالایی و تعیین محدود مجاز آلودگی‌های آب اعم از سطحی و زیرزمینی
• بررسی عوامل مخرب و ارزیابی منابع آلوده‌کننده آب و تعیین نوع و میزان آلودگی
• ارزیابی اثرات درازمدت آلودگی‌های مازاد بر ظرفیت پذیرش منابع و محیط‌های طبیعی
• جلوگیری از دفع سموم پایدار به منابع آبی با اعمال تمهیدات لازم به طوریکه از ورود هر گونه آلودگی غیر مجاز مازاد بر ظرفیت خودپالایی آب‌ها جلوگیری شود.
• نظارت جامع بر تخلیه و دفع پساب‌ها از منابع آب
• انتخاب مناسب‌ترین گزینه در اجرای طرح‌های توسعه‌ای با در نظر گرفتن امکانات منطقه‌ای و شرایط اقتصادی به منظور بهره‌برداری بهینه از منابع آب
• ارتقاء و ترویج کشاورزی نوین اعم از آبی، دیمی و نیمه آبی با توجه به نوع منابع آب و خاک موجود