نظامی گنجوی

خلاصه :

زندگینامه نظامی گنجوی

نظامی گنجوی (Nizami Ganjavi) که بیشتر با نام نظامی شناخته می‌شود، شاعر قرن ششم ایرانی است. او که متولد گنجه، شهری در شمال غربی آذربایجان، بود تمام عمر خود را در این شهر زیست و در آنجا نیز به خاک سپرده شد. نظامی گنجوی که روحیه‌ای عزلت‌نشین داشت، از دیدارها و مراسم‌های پادشاهان دوری می‌کرد و بر خلاف سایر شاعران آن زمان، علاقه‌ای به مدیحه‌سرایی از خود نشان نمی‌داد. با این حال، همچنان محبوب حاکمان عصر از جمله قزل ارسلان بود.

نظامی گنجوی از آن دسته شاعرانی است که اطلاعات دقیقی درباره‌ی تاریخ تولد، وفات و سایر رویدادهای مهم زندگی او در دسترس نیست. طبق گفته‌ی خود شاعر، پدر او اصالتی ایرانی داشت:‌ «دهقان فصیح پارسی زاد / از حال عرب چنین کند یاد». با این حال بعضی از محققان ادبیات ایران، به‌دلیل علاقه و اشتیاق نظامی گنجوی نسبت به عراق، حدس می‌زنند اصالت او به عراق عجم برگردد.

پیشه و حرفه‌ی نظامی هم مانند سایر ویژگی‌های او در سایه‌ی ابهام است، اما آثار نظامی گنجوی بی‌شک نشان‌دهنده‌ی دانش گسترده در علوم ادبی، نجوم، فلسفه و فقه هستند. با اینکه این شاعر از به کار بردن اصطلاحات فنی این علوم دوری می‌کرد، ردپای بسیاری از اندیشه‌های فلسفی مانند گذرا بودن دنیا و غنیمت شمردن زمان را می‌توان به‌راحتی در سروده‌های او یافت. همچنین عقاید دینی نظامی گنجوی مانند اهمیت واجبات و محرمات در بخش‌های مختلف اشعار او حضور پررنگی دارند.

بهترین کتاب‌های نظامی گنجوی

شاعران فراوانی در فرهنگ غنی و هنردوست ایران زندگی کرده‌اند و به شهرت رسیده‌اند، اما اگر در جست‌وجوی شاعری هستید که نام داستان‌ها و شخصیت‌های آثارش جزئی از ادبیات روزمره‌ی مردم شده باشد این شخص کسی جز حکیم نظامی گنجوی نیست. «خمسه» یا «پنج گنج» (Khamsa of Nizami) معروف‌ترین مجموعه آثار نظامی است که پنج بخش دارد:

مخزن الاسرار (Makhzan al-Asrar)، خسرو و شیرین (Khosrow and Shirin)، لیلی و مجنون (The Story of Layla and Majnun)، هفت پیکر (Haft Peykar)، و اسکندرنامه (İskendernâme).

معروف‌ترین اثر خمسه سرگذشت لیلی و مجنون است که خوانندگان و منتقدان بسیاری آن را تحسین می‌کنند، اما جالب است بدانید خود شاعر علاقه‌ی چندانی به این داستان نداشت. نظامی گنجوی زمانی که این اثر را به سفارش پادشاه شروان می‌سرود، احتمالاً تصور نمی‌کرد در آینده‌ای دور خوانندگان ایرانی به داستان عشق دختر و پسری عرب علاقه‌مند شوند و اسم شخصیت اول داستان لیلی و مجنون را برای دختران خود انتخاب کنند.

اثر بعدی خمسه که رقابت تنگاتنگی با لیلی و مجنون دارد بدون شک خسرو و شیرین است. این داستان عاشقانه روایت رقابت خسرو پرویز، پادشاه معروف ساسانی، با فرهادِ سنگ‌تراش برای جلب محبت شیرین است. با وجود گذشت چندین قرن، خوانندگان همچنان این اثر را تحسین می‌کنند و شیرین و فرهاد به مثالی برای عشق پاک و نافرجام تبدیل شده‌اند.

روحیه‌ی خاص ایرانیان باعث شده از آثاری با محوریت روابط انسانی بیشتر استقبال کنند، اما اگر فکر می‌کنید این علاقه تنها به داستان‌های عاشقانه محدود می‌شود، در اشتباهید. کتاب مخزن الاسرار یکی از شاهکارهای ادبیات تعلیمی است که بدون اغراق، پیشوای این‌گونه شعر در زبان فارسی است و با حضور در کتاب‌های درسی توانسته توجه نسل‌های مختلف از خوانندگان ایرانی را به خود جلب کند.

کتاب هفت پیکر بخش دیگر خمسه است که به سرگذشت پادشاه ساسانی، یعنی بهرام گور، می‌پردازد. این داستان هم مانند سایر آثار نظامی گنجوی، بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ ایرانی است که بعضی ابیات آن را مانند‌ «بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر / دیدی که چگونه گور بهرام گرفت» می‌توان از گروه‌ها و طبقه‌های اجتماعی گوناگون شنید.

اما می‌رسیم به پنجمین قسمت خمسه، یعنی کتاب اسکندرنامه. این اثر با وجود شهرت کمتر، از لحاظ فنی و محتوایی سطح‌بالاست. نظامی گنجوی برای سرودن این کتاب به تحقیقات تاریخی دست زده و از منابع مختلف داستانی و تاریخی برای شرح زندگی اسکندر مقدونی کمک گرفته است. بخش عمده‌ای از این اشعار مکالمه بین شخصیت‌های یونانی مثل ارسطو، سقراط، هرمس و والیس درباره‌ی آفرینش است. جالب است بدانید اشعار این کتاب بر وزن «شاهنامه» سروده شده‌اند.

ابیات برگزیده نظامی گنجوی

اشعار بسیاری از نظامی در میان ایرانیان محبوب هستند که در اینجا به برخی از این ابیات اشاره می‌کنیم:

• می و معشوق و گلزار و جوانی / ازین خوشتر نباشد زندگانی (خسرو و شیرین)
• نخستین بار گفتش کز کجایی / بگفت از دار ملک آشنایی (خسرو و شیرین)
• ای نام تو بهترین سرآغاز / بی ‌نام تو نامه کی کنم باز (لیلی و مجنون)