تشبیه

خلاصه :

آرایه تشبیه در ادبیات فارسی به مانند و تشبیه کردن چیزی به چیز دیگر همراه با اغراق است ، زیرا در این روش دو چیز را که اصلا شبیه به هم نیستند یا لااقل شباهت آشکاری ندارند را به هم مانند میکنند. شاعر و نویسنده در تشبیه شباهتی را ادعا یا برقرار یا آشکار کند، بنابراین، تشبیه جمله ای است که تمام ارکان تشبیه را داشته باشد اما مبتنی بر صدق باشد- چون مخیل به صدق نیست، تشبیه نیز به حساب نمی آید. این یعنی چه؟؟ مثلا در جمله ای نوشته: سگ مانند شغال است. چون جمله مخیل نیست و در عالم واقع هم سگ هم شغال از یک گونه اند و شبیه هستند، تشبیهی روی نداده است. اما در جمله تشبیهی به دلیل شبیه نبودن دو چیز و آنچه در ظاهر به نظر می آید، باعث اعجاب و ایجاد تشبیه می شود.

ارکان تشبیه عبارت اند از :

مشبه: چیزی یا کسی که میخواهیم آن را به چیزی یا کسی دیگر مانند کنیم.

مشبه به: چیزی یا کسی که مشبه را به آن مانند می کنیم.

وجه شبه: ویژگی های مشترک بین مشبه و مشبه به.

ادات تشبیه: لغات و کلماتی که نشان دهنده پیوند شباهت هستند.

مثال: امام حسین (ع) در هدایت چون نور بود.

مشبه: امام حسین (ع)   مشبیه به: نور   وجه شبه: در هدایت   ادات تشبیه: چون

مثال: علی مانند شیر شجاع است.

مشبه: علی   مشبه به: شیر   وجه شبه: شجاع   ادات تشبیه: مانند

مشبه و مشبه به طرفین تشبیه نام دارند که در تمام تشبیهات حضور دارند اما ادات تشبیه و وجه شبه می توانند در یک تشبیه حذف شوند. در این صورت تشبیه با داشتن دو رکن اصلی یعنی مشبه و مشبه برقرار است.

اضافه تشبیهی: در تشبیه، وقتی که وجه شبه و ادات تشبیه خذف شوند، جای مشبه و مشبه به را جا به جا و به واسطه کسره آن ها را به هم اضافه می کنند که در این صورت به آن اضافه تشبیهی می گوییم. اضافه تشبیهی یک ترکیب اضافی است که از مضاف و مضاف الیه تشکیل می شود نه از موصوف و صفت.

مثال هایی برای اضافه تشبیهی: صبح امید، درخت دوستی، باران رحمت، چشمه معرفت، نخل ولایت، بار غم

نمونه هایی از تشبیه در ابیات حافظ:

1.از دیده گر سر سرشک چون باران چکد رواست      کاندر غمت چو برق بشد روزگار عمر

تشبیه: سرشک چو باران

2.ای خرم از فروغ رخت، لاله زار عمر      باز آ که ریخت بی گل رویت، بهار عمر

تشبیه بلیغ اضافی: لاله زار عمر   اضافه تشبیهی: گل روی

نمونه هایی از تشبیه در ابیات سعدی:

1.بر گل سرخ از نم، افتاده لالی      همچو عرق بر عذار شاهد غضبان

در این بیت، مصرع اول به مصرع دوم تشبیه شده که شاعر در آن قطره شبنم بر روی گل سرخ را به عرق بر روی چهره زیبا روی خشمگین تشبیه کرده است.

2.پیری و جوانی پی هم چون شب و روزند      ما شب شد و روز آمد و بیدار نگشتیم

شاعر پیری را به شب و  جوانی را به روز تشبیه کرده است.

نمونه سوالات تشبیه:

1.در بیت زیر ارکان تشبیه را مشخص کنید.

ایام گل چو عمر به رفتن شتاب کرد      ساقی به دور باده ی گلگون شتاب کن

پاسخ: مشبه: ایام گل   مشبه به: عمر   وجه شبه: به رفتن شتاب کرد   ادات تشبیه: چو

2.در کدام گزینه تشبیه وجود ندارد؟

الف) مزرعه شمع که آتش گرفت      ب) چو شیری که از پیش آهو گذشت

ج) چون با ادب و تمیز باشی           د) بر افروخت بازو چو شاخ درخت

پاسخ: در گزینه الف اضافه تشبیهی وجود دارد، شمع به مزرعه تشبیه شده است، در گزینه ب، چیزی را به شیری که از پیش آهو گذشت تشبیه کرده است، در گزینه د، بر افروختن بازو را به شاخ درخت تشبیه کرده است، اما در گزینه ج، منظور از چون همان اگر است، به این معنی که اگر با ادب و تمیز باشی، فلان اتفاق می افتد و تشبیهی وجود ندارد پس گزینه صحیح گزینه ج است.